टीका अनुसंधान में रोजगार

बुनियादीटीकाअनुसंधानतथाविकास,क्लिनिकलपरीक्षणों,उत्पादनतथालोगोंमेंटीकेकेवितरणक्षेत्रमेंकईप्रकारकेरोजगारउप्लब्धहोतेहैं।येनौकरियांपूरीदुनियाभरमेंविश्वविद्यालयों,उद्योगों,सरकारीप्रयोगशालाओंवएजेंसियों,अस्पतालोंऔरटीकावितरणकेअग्रिमपंक्तिकेकार्योंमेंउपलब्धहोतेहैं।

सामान्यतःज्यादातरलोगटीकोंकेक्षेत्रमेंअपनेरोजगारकाआरंभएकपूर्वस्नातकडिग्री,जैसेकिकोशिकीययाआण्विकजीव——विज्ञान,रसायनविज्ञान,जैव——रसायनविज्ञानयासूक्ष्मजीवविज्ञानजैसेविषयोंमेंबैचलरऑफसाइंस(बीएस)सेकरतेहैं।इनडिग्रियोंकोहासिलकरनेसेपहलेयदिहाईस्कूलमेंविज्ञानकक्षाओंकीप्रबलपृष्ठभूमिरहतीहैऔरव्यक्तिमेंएकस्वाभावितजिज्ञासाकीभावनाहोतीहै,तोयहअधिककारगरहोताहै।कईटीकाविकासरोजगारोंकेलिएमास्टर्सऔर/याडॉक्टरेटकीडिग्री(एमएसऔर/यापीएचडी)कीआवश्यकताहोतीहै,जिसकेलिएबीएसडिग्रीकेबादकईवर्षोंतकअतिरिक्तपढ़ाईकरनीपड़तीहै।

टीके से जुड़े रोजगार कहां पाएं

टीकाविकासअनुसंधानविश्वविद्यालयों,उद्योगों,सरकारों,तथागैर——लाभसंचालितसंगठनकेप्रयोगशालाओंमेंसंपन्नहोताहैऔरइसकेलिएवित्तकईतरीकोंसेउपलब्धकियाजाताहै।

कईविश्वविद्यालयकीअनुसंधानपरियोजनाएंसंघीयसरकारोंकीएजेंसियोंसेप्राप्तवित्तीयसहायतापरनिर्भरकरतीहैं।उद्योगजिसमेंशामिलहोतेहैं——फार्मास्युटिकलतथाजैव——प्रौद्योगिगीकंपनियां,अनुबंधप्रयोगशालाएंतथाडायग्नॉस्टिकपरीक्षणप्रतिष्ठान,केपासनिवेशककेवित्तकीपहुंचरहतीहैयासफलकंपनियोंकीस्थितिमें,सफलव्यापारिकउत्पादनसेप्राप्तराजस्वकाइस्तेमालकियाजाताहै,जिसेवापसबुनियादीटीकाअनुसंधानकार्योंमेंलगायाजाताहै।

संघीयसरकारेंभीकईछोटेस्टार्टअपकंपनियोंकेअनुसंधानकेलिएवित्तमुहैय्याकरातीहैं,जोप्रायःविशेषपरियोजनाओंपरकेंद्रितरहतीहैं,जैसेकिसंभावितजैविकयुद्धकीसामग्रियों,जैसेकिऐंथ्रेक्सकेखिलाफटीकोंकाविकासयाव्यापकसार्वजनिकस्वास्थ्यसमस्याएं,जैसेकिहेपाटाइटिससीवायरस(एचसीवी)वप्रतिरक्षीतंत्रकीक्षमताकमकरनेवालाविषाणुयाह्युमनइम्युनोडिफिशिएंसीवायरस(एचआइवी)।

सरकारकेटीकाविकासअनुसंधानकेलिएवित्तसंघीयबजटोंसेभीउपलब्धकराएजातेहैं।उदाहरणकेलिएअमेरिकामेंयूएसआर्मीमेडिकलरिसर्चइंस्टिट्यूटऑफइंफेक्शसडिजिजेसहमारीसैन्यसेवाकेसदस्योंकोजैविकखतरोंसेबचानेकेलिएटीकोंकेविकासपरकामकरताहै।अमेरिकामेंनेशनलइंस्टिट्यूट्सऑफहेल्थ,दनेशनलइंस्टिट्यूटऑफऐलर्जीएंडइंफेक्शसडिजीजेस(एनआइएआइडी)नएटीकोंकेविकासकेलिएबुनियादीऔरऐप्लाइडअनुसंधानकोबढ़ावादेतेऔरसंचालितकरतेहैं।

टीकेकीसुरक्षावप्रभावोत्पादकताकेमूल्यांकनकेलिएसंपन्नकिएजानेवालेक्लिनिकलपरीक्षणोंपरसंघीयसरकारोंकेभीतरकामकरनेवालीनियामकएजेंसियोंकीनजररहतीहै।इनएजेंसियोंकेपासवैज्ञानिकोंवचिकित्सकोंकासमूहहोताहै,जोसंभावितटीकोंकामूल्यांकनकरतेहैंतथाक्लिनिकलअध्ययनोंकोमंजूरीदेतेहैंऔरउनकीनिगरानीकरतेहैं।येपदोंकेलिएप्रायःउच्चडिग्रीकरनेकीआवश्यकताहोतीहै।

जन——स्वास्थ्यरोजगार,जिन्हेंशहर,राज्य/प्रांतीययासंघीयस्तरोंपरहासिलकियाजासकताहै,लोगोंकोटीकेलगानेपरकेंद्रितहोतेहैंतथाउनकेलिएजन——स्वास्थ्यमेंउच्चडिग्रीकीआवश्यकताहोतीहै।

गैर——लाभसंचालितटीकोंकेविकासकेकार्यग्लॉबलवैक्सींसद्वारासंचालितकिएजातेहैं,जोअमेरिकामेंयूनिवर्सिटीऑफनॉर्थकैरोलिनामेंस्थितकैरोलिनावैक्सीनइंस्टिट्यूटकेसहयोगसेसंपन्नकिएजातेहैं।वर्ष2002मेंस्थापितइससंगठनकाउद्देश्यहैविकासशीलदेशोंमेंपाएजानेवालीबीमारियोंकेलिएटीकोकाविकासकरना।अन्यसंगठनजैसेकिगावीवविश्वस्वास्थ्यसंगठन(डब्ल्युएचओ)दुनियाभरमेंजरूरतमंदलोगोंकोटीकेउपलब्धकरानेकीदिशामेंकामकररहेहैं।इनएजेंसियोंमेंटीकेसेजुड़ेकईरोजगारउपलब्धहोतेहैंऔरवेप्रयोगशालाअनुसंधानकार्योंसेलेकरसार्वजनिकनीतिवसंचारजैसेक्षेत्रोंमेंउपलब्धहोतेहैं।

बुनियादीवैज्ञानिकअनुसंधान

बुनियादीअनुसंधानजैव——रसायनवउनभौतिकगुणोंपरकेंद्रितहोतेहैं,जिनकाइस्तेमालरोगउत्पन्नकरनेवालेसूक्ष्मजीवअपनेमेजबानजीवकोनुकसानपहुंचानेमेंकरतेहैं।ऐसेअनुसंधानसूक्ष्मजीवोंकेजैव——भौतिकीअभिलक्षणोंपरभीविचारकरतेहैं,जिनकाइस्तेमालरोगप्रक्रियाकोरोकनेयाबाधितकरनेवालेटीकोंयाड्रग्समेंकियाजासकताहै।टीका विकास चक्र के इस हिस्से कोबुनियादी या पूर्व-क्लिनिकल अनुसंधानके रूप में जाना जाता है।

आमतौरपरएकवैज्ञानिकजिसकेपासकोशिकीयवआण्विकजीव——विज्ञान,जैव——रसायन,यासूक्ष्मजीव——विज्ञानमेंडॉक्टरेटकीडिग्रीहोतीहै,वहइनअध्ययनोंकानेतृत्वकरताहै;हालांकिकईप्रकारकेअनुसंधानकार्योंकोअनुसंधानसहायकोंद्वाराहीसंपन्नकियाजाताहै,जिन्हेंसमानविषयोंमेंकेवलबीएसकीहीडिग्रीहोतीहै।टीकाविकासअनुसंधानकेमामलेमें,अनुसंधानसेजुड़ेरोजगारोंमेंकल्चरमेंसेललाइंस(एकसेललाइनएकक्लोनयाक्लोनोंकासमूहहोतीहै,जिसेकिसीकल्चरमेंउगायाजाताहैऔरएकलकोशिकासेप्राप्तकियाजाताहैऔरजिनकीकड़ीप्रयोगशालादशाओंमेंअनिश्चितकालतकप्रसारकियाजासकताहै)कीवृद्धिकरवाना,डीएनएकाक्लोनबनाना,याजांच——परखकरना(प्रयोगशालापरीक्षणजोप्रोटीनों,वायरसतथाडीएनएकीकुछगतिविधिकीमात्राकानिर्धारणकरतेऔरमापतेहैं)शामिलरहतेहैं।बुनियादीअनुसंधानरोजगारविशेषप्रयोगशालाउपकरणोंकेपरिचालनमेंविशेषज्ञबननेकेअवसरभीप्रदानकरसकतेहैं,जैसेकिफ्लोसाइटोमीटर्स,जोकोशिकाओंकामूल्यांकनकेलिएलेजर्सकाइस्तेमालकरतेहैं।

सभीबुनियादीअनुसंधानोंकेलिएएकडेटाविश्लेषणचरणकीआवश्यकताहोतीहै,जोएकअन्यविशेषज्ञताक्षेत्रकोनिरूपितकरताहै:यहहैडेटाप्रबंधनवविश्लेषण।येऐसेरोजगारहैंजिनकेलिएप्रायःएकबीएसडिग्रीकीआवश्यकताहोतीहै,बल्किउच्चडिग्रीकीकोईआवश्यकतानहींहोतीहै।

ज्यादातरविश्वविद्यालयछात्रोंकोस्वयंसेवादेनेयाकिसीप्रयोगशालामेंथोड़ेवजीफापरकामकरनेकीअनुमतिदेतेहैं——इससेस्नातककरनेकेबादएकअच्छीनौकरीपानेकेलिएअहमप्रशिक्षणऔरउत्कृष्ठअनुभवमिलतेहैं।छात्रोंकेलिएउपयुक्तइनरोजगारोंमेंतकनीशियनसहायकसेलेकर,जिसमेंछात्रोंकोकेमिकलस्टॉकघोलबनानाहोताहै,कांचकेबरतनोंकोधोनाऔरकीटाणुनाशितकरनाऔरअनुसंधानजंतुओंकीदेखभालकरनाशामिलहोसकताहै,वरिष्ठतकनीशियनतकशामिलरहताहै,जोसेललाइंसस्टॉक्सकोबनाएरखताहै,अनुसंधानजंतुओंकाध्यानरखताऔरप्रजननकरवाताहै,प्रयोगशालाकीआपूर्तियोंकोदुरुस्तरखनातथाउनकेकार्योंमेंप्रयोगकरनाभीशामिलहोसकताहै।

जबयहलगताहैकिकोईटीकाचिकित्सीयइस्तेमालकेलिएएकगंभीरमाध्यमहै,तबप्रॉजेक्टटीमइसेविकासचरण,याउन्नतविकासचरणमें ले जाता है।विकासमेंजिनवैज्ञानिकोंकेपासनिर्माणइंजीनियरिंगमेंउच्चडिग्रीहोतीहै,वेऔरउनकेसहायकबड़ेपैमानेपरटीकेकेउत्पादनकेलिएसर्वोत्तमविधिपरकार्यकरतेहैं।यहांभीपीएचडीस्तरकेवैज्ञानिकमुख्यतःइनअनुसंधानोंकेप्रमुखहोतेहैं,परऐसेकईरोजगारहोतेहैं,जोबीएसडिग्रीवालोंकेलिएहोतेहैं।

क्लिनिकल परीक्षण (नैदानिक परीक्षण)

एकउम्मीदवारटीकाजोपूर्व——क्लिनिकलअनुसंधानतथाउन्नतविकासचरणसेसफलतापूर्वकबाहरनिकलआताहै,उसेमानवसमुदायपरक्लिनिकलपरीक्षणकिएजानेकेयोग्यमानाजाताहै।क्लिनिकलपरीक्षणकेक्षेत्रमेंकईप्रकारकीनौकरियांऔररोजगारशामिलहोतेहैं।येक्लिनिकलपरीक्षणप्रायःमेडिकलडॉक्टर्स(एमडी)तथापीएचडीटीमनेतृत्वद्वारासंचालितकिएजातेहैं;हालांकिइनपरीक्षणोंमेंकईऐसेकार्यहोतेहैंजोबीएसयाएमएसडिग्रीवालोंलोगोंकेलिएहोतेहैं।उदाहरणकेलिएक्लिनिकलसहयोगीक्लिनिकलस्थलोंकेसाथकामकरसुनिश्चितकरतेहैंकिसहीप्रोटोकोलकापालनकियाजाए;नियामकपदोंपरकार्यकरनेवालेकर्मचारीयहसुनिश्चितकरतेहैंकिपरीक्षनसरकारीनियमनोंकेअनुरूपहो;सांख्यिकी कर्मचारी परीक्षण डेटा पर काम करते हैं;औरमेडिकललेखकऐसेदस्तावेजप्रस्तुतकरतेहैं,जिनमेंडॉक्टरोंतथारोगियोंकेलिएपरीक्षणकेविवरणमौजूदरहतेहैंऔरसाथहीयेएफडीएकेलिएभीकईदस्तावेजपेशकरतेहैं।

विश्वविद्यालय,सरकारवउद्योगजगतमेंअनुकूलरोजगार

बुनियादीटीकाअनुसंधानविश्वविद्यालय,सरकारवउद्योगोंकेस्थलोंपरसंपन्नकियाजासकताहै,परइनमेंसेप्रत्येकव्यवस्थाकेअपनेकुछअंतरहोतेहैं।उद्योगमेंटीमकेलोगबड़ेबजटोंपरभरोसाकरसकतेहैं,परउन्हेंकड़ीसमय——सीमाओंकापालनकरनापड़सकताहै;उदाहरणकेलिएएकजांच——परखविकसितकरनेऔरउसकीव्यवस्थाबनानेमेंसमयखर्चकरनेकेबजाएयहांपहलेसेविकसितअसेकिट(जांच——परखकिट)परधनखर्चकरनेकीप्रवृत्तिदेखीजातीहै।किसीविश्वविद्यालयकीप्रयोगशालामेंधनकाफीसीमितहोतेहैं,समयसीमाकमकड़ीहोतीहैऔरइसलिएऐसाप्रयोगशालाखरीदनेकेबजारअपनाखुदकाअसेकाइन——हाउसविकासकरसकताहै।

किसीकंपनीकीअनुसंधानमांगअधिकलक्षितहोतीहै——यदिटीकाकामनहींकरताहै,तोएकवैज्ञानिकअगलीपरियोजनापरनिकलजाताहै,जबकिकिसीअकादमिकप्रयोगशालामेंसमस्याओंकोबारीकीसेदेखनेसासमयहोताहै।कुछअनुसंधानकर्तादावाकरतेहैंकिविश्वविद्यालयकामाहौलउन्हेंकिसीकेनिरीक्षणोंपररचनात्मकरूपसेकामकरनेकीअधिकआजादीदेताहै।

उद्योगमेंप्रायःअधिकटीमवर्ककीआवश्यकताहोतीहै,जिसमेंकिसीपरियोजनाकेविभिन्नअंगोंकोविभिन्नसमूहोंद्वाराएक——साथसंचालितकियाजाताहै,जबकिकिसीअकादमिकप्रयोगशालामेंकार्यरतकोईवैज्ञानिकपरियोजनाकेसभीअंगोंकेबीचसंचालनकरनेवालाअकेलाव्यक्तिहोसकताहै।दोनोंव्यवस्थाओंकीचुनौतीहोतीहैरचनात्मकविज्ञानतथासभीव्यवसायप्रबंधनकेबीचसंतुलनसाधना,जोवित्तपाने,बजटकाप्रबंधितकरनेतथाअन्यवैज्ञानिकोंयासहायकोंकीनिगरानीकरनेसेजुड़ाहोसकताहै।

टीकेकाअनुसंधानवैज्ञानिकोंकोऐसीपरियोजनाओंपरकामकरनेकाअवसरप्रदानकरताहै,जोप्रत्यक्षरूपसेव्यक्तियोंऔरसार्वजनिकस्वास्थ्यकोप्रभावितकरतीहों,चाहेयहसीधाप्रयोगशालाबेंचपरकामकरतीहो,किसीप्रॉडक्शनलाइनपरयाकिसीक्लिनिकलपरीक्षणकोसहायताप्रदानकरनेकेरूपमेंकार्यकरतीहो।सभीस्थितियोंमेंउच्चशिक्षावहआवश्यकमार्गहैकिसकेजरिएटीकेकेअनुसंधानक्षेत्रमेंनौकरीकरनेकालक्ष्यपूराकियाजासकताहै।


स्रोत

疫苗和免疫全球联盟。http://www.gavi.org/14 मार्च 2017 को प्रयुक्त।

全球疫苗http://www.globalvaccines.org/content/about+global+vaccines%2C+inc./1965114 मार्च 2017 को प्रयुक्त।

国家过敏症和传染病研究所,国家卫生研究院。http://www.niaid.nih.gov14 मार्च 2017 को प्रयुक्त।

美国陆军传染病医学研究所,美国陆军医学部。http://www.usamriid.army.mil/14 मार्च 2017 को प्रयुक्त।

विश्वस्वास्थ्यसंगठन।http://www.who.int/about/en/14 मार्च 2017 को प्रयुक्त।

अंतिमअपडेट14मार्च2017